Bramy poligonalnej Twierdzy Poznań umożliwiały komunikację między wnętrzem ufortyfikowanego miasta a światem zewnętrznym. Umieszczono je u wylotu ważnych tras komunikacyjnych łączących Poznań z innymi miastami, ale zapewniały też przepływ ludzi i transport towarów do bliższych okolic twierdzy – dworców kolejowych i przedmieść. W obwałowaniach twierdzy znalazło się ostatecznie w różnych etapach budowy twierdzy 13 bram i dwie bramy kolejowe (jedna służyła wyłącznie celom wojskowym). W większości otrzymały nazwy od przedmieść lub miast, w kierunku których prowadziły. Dwie miały nazwy reprezentacyjne: Królewska i Rycerska. Wszystkie posiadały przejazdy dla wozów, a niektóre osobne przejścia dla pieszych. Z wyjątkiem trzech: Berlińskiej, Cmentarnej, a później także Warszawskiej, były zamykane na noc solidnymi, drewnianymi, a później żelaznymi wrotami. Tylko dwie – Berlińska po przebudowie i Rycerska – były dwuprzejazdowe. Do każdej bramy (z wyjątkiem Młyńskiej) prowadziły mosty nad fosami, które w późniejszym okresie zostały przegrodzone żelaznymi kratami. Architektonicznie bramy najczęściej nawiązywały do gotyckiej sztuki obronnej. W porównaniu z innymi twierdzami pruskimi bramy poznańskie były proste i pozbawione detalu architektonicznego i rzeźbiarskiego, jedynie kilka z nich było bardziej rozbudowanych, z wieżami narożnymi, krenelażami i dziedzińcami.
Żadna z bram nie zachowała się. Część z nich rozebrano pod koniec XIX lub na początku XX wieku. Najdłużej przetrwały bramy Dębińska (do 1908 roku) i Kaliska zachowana jako przykład pruskiej architektury fortecznej. Pozbawiona wałów została rozebrana dopiero w 1950 roku. Jedyną pozostałością po dziewiętnastowiecznych bramach poznańskich fortyfikacji jest figura Michała Archanioła, którą po rozbiórce Bramy Dębińskiej przeniesiono na fasadę budynku szkoły przy ul. Słowackiego. W zbiorach miejskiego konserwatora zabytków, które publikujemy, znajduje się dokumentacja ikonograficzna zaledwie sześciu z owych 13 bram, ale daje to chociaż ogólne pojęcie o sposobie rozwiązań komunikacyjnych w twierdzach pruskich.
Magdalena Grzelak-Grosz
