Wielkie Księstwo Poznańskie powołał do życia patent króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III z 15 maja 1815 roku wydany na mocy decyzji powziętych w czasie kongresu wiedeńskiego. Prusy odzyskały tym samym część ziem przejętych w drugim rozbiorze Polski (1793), które odebrał im Napoleon, tworząc następnie Księstwo Warszawskie (1807). Powstałe z jego podziału Wielkie Księstwo Poznańskie obejmowało większą część Wielkopolski i Kujaw o powierzchni prawie 30 tys. km2, którą w 1815 roku zamieszkiwało ok. 800 tys. osób. Było zorganizowane podobnie, jak każda pruska prowincja, a na czele władz administracyjnych stał rezydujący w Poznaniu naczelny prezes. Podlegały mu dwie rejencje – poznańska i bydgoska, te zaś dzieliły się na powiaty. Zarazem Wielkie Księstwo cieszyło się pewnym zakresem odrębności, przede wszystkim równouprawnieniem języka polskiego i niemieckiego, zaś gwarantem praw polskiej narodowości miał być urząd namiestnika, który powierzono polskiemu arystokracie księciu Antoniemu Radziwiłłowi. Ten eksperyment nie przetrwał jednak zbyt długo. Od końca 1830 roku, także pod wpływem udziału Poznańczyków w powstaniu listopadowym, rozpoczęła się polityka integracji i germanizacji Księstwa. Urząd namiestnika został zlikwidowany, a w 1848 roku pruska administracja zaprzestała używania nazwy Wielkiego Księstwa, zastępując ją Prowincją Poznańską. Ten stan rzeczy, pomijając zwiększenie liczby powiatów w 1887 roku, utrzymał się do obalenia rządów niemieckich i przejęcia władzy przez Polaków w 1918 roku. W niepodległej Polsce z większość ziem Prowincji utworzono województwo poznańskie.
Historię księstwa, prowincji i województwa pięknie opowiada (także dzięki walorom graficznym) zbiór atlasów i map zgromadzony w Bibliotece Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, które powstało w 1857 roku w stolicy Wielkiego Księstwa, aktywnie działało w międzywojennym województwie poznańskim i z powodzeniem funkcjonuje do dzisiaj.
Przemysław Matusik, Danuta Bartkowiak
