Pierwszy cmentarz na Wzgórzu Winiarskim założono na przełomie XVIII i XIX wieku przy niegdyś tu funkcjonującej, a dziś już nieistniejącej kaplicy św. Leonarda we wsi Winiary. Teren ten podlegał pod jurysdykcję parafii św. Wojciecha obejmującej wówczas rozległy obszar od Warty aż po dzisiejsze Podolany, Naramowice, Strzeszyn i Piątkowo. Na początku XIX wieku zaplanowano budowę nowego cmentarza parafialnego na terenie ówczesnej wsi Bonin. Ostatecznie do powstania tej nekropolii nie doszło, gdyż władze pruskie podjęły decyzję o budowie twierdzy, a jej rdzeniem miał być ulokowany na Wzgórzu Winiarskim Fort Winiary. Jego budowa rozpoczęła się w 1828 roku, a dwa lata później wsie Winiary i Bonin zostały wysiedlone i przeniesione na zachód. W wyniku tych zmian w latach 1833-34 cmentarz parafialny św. Wojciecha został dyslokowany na południowe zbocza Wzgórza Winiarskiego, w miejsce, na którym jego pozostałości znajdują się do dziś.
Wkrótce z powodu zwiększającej się liczby żołnierzy pruskich stacjonujących w Forcie Winiary i na terenie całej twierdzy władze stanęły przed koniecznością wyznaczenia miejsca ich ewentualnego pochówku. U schyłku lat 30. XIX wieku ze wschodniej części cmentarza świętowojciechowego wydzielono pruski cmentarz garnizonowy (Garnison Kirchhof).
Pod koniec XIX wieku, prawdopodobnie około 1892 roku, parafia św. Wojciecha utworzyła drugi cmentarz usytuowany na zachód od pierwszego, po północnej stronie drogi do Obornik, w okolicach zbiegu dzisiejszych ulic Winogrady, Księcia Mieszka I i al. Armii Poznań, a w 1915 roku cmentarz garnizonowy rozrósł się o Cmentarz Honorowy (Ehrenfriedhof), gdzie chowano ofiary I wojny światowej. W 1919 roku cmentarz garnizonowy został przejęty przez Komendę Obozu Warownego Poznań, natomiast na zachód i północ od starego cmentarza św. Wojciecha utworzono nowy, polski cmentarz garnizonowy, na którym w kolejnych miesiącach wytyczono nekropolie: Lotników, Powstańców Wielkopolskich oraz Żołnierzy Poległych w wojnie 1918-20. W latach 1924 i 1925 na terenach wydzielonych ze starego, pruskiego cmentarza garnizonowego powstały cmentarz prawosławny i Cmentarz Wspólnoty Brytyjskiej.
W czasie II wojny światowej winiarskie cmentarze zostały zdewastowane. Walki o cytadelę starły w pył połacie grobów, szczególnie ucierpiał stary cmentarz garnizonowy, gdzie duża część nagrobków służyła w czasie walk jako stanowiska strzeleckie. W związku z dużym stopniem zniszczeń i niemieckim dziedzictwem tej część nekropolii władze podjęły decyzję o utworzeniu tam Cmentarza Bohaterów Radzieckich i Cmentarza Bohaterów Polskich.
W prawie 200-letniej historii winiarskich nekropolii splatają się losy przedstawicieli niemal wszystkich religii i wielu narodowości. Spoczywają tu żołnierze niemieccy, polscy, austriaccy, rosyjscy, brytyjscy, duńscy, francuscy, a nawet tureccy stojący za życia często po przeciwnych stronach politycznej czy wojennej barykady. Obok siebie leżą doczesne szczątki generałów, szeregowców, weteranów powstań, bohaterów i jeńców wojennych. Symbolicznym przykładem nieoczywistych losów tego miejsca jest fakt, że najstarszym zachowanym nagrobkiem w całym zespole cmentarnym na stokach Cytadeli jest odrestaurowany w 2014 roku grób duńskiego jeńca Christena Andersena (zm. 1864) na cmentarzu prawosławnym.
Paweł Michalak
