W czasie II wojny światowej Poznań był niszczony kilkakrotnie. Najpierw we wrześniu 1939 roku, potem w czasie bombardowań lotniczych w latach 1941 i 1944, a w końcu podczas walk o miasto w styczniu i lutym 1945 roku. Ta ostatnia bitwa przyniosła Poznaniowi największe straty i spowodowała, że miasto stało się krainą ruin i gruzów. Marsz Armii Czerwonej przez Poznań i toczone w czasie jego trwania zacięte i krwawe walki odznaczyły się w mieście nie tylko ogromem ludzkich tragedii, ale także wielkimi zniszczeniami jego substancji architektonicznej. Pod naporem artyleryjskich bombardowań i wywołanych nimi szalejących pożarów w gruzach legły liczne cenne budowle zabytkowe, a te ocalałe albo były zniszczone w stopniu uniemożliwiającym ich odbudowę, albo przynajmniej znacznie uszkodzone. Niekiedy z budynku został tylko wypalony szkielet, który w każdej chwili groził zawaleniem. Pod koniec wojny na ulicach Poznania leżały zwały gruzu, głównie cegieł ze zniszczonych kamienic, a wśród nich stały wraki czołgów, pojazdów wojskowych i wozów konnych. W nurcie Warty tonęły przęsła wysadzonych mostów. Okna ocalałych kamienic ziały wypaloną pustką. We wnętrzach świątyń walały się potłuczone figury świętych.
Taki Poznań fotografował Zbigniew Zielonacki od lutego 1945 roku do pierwszych miesięcy 1946 roku. Wiele ująć się powtarza, są prawie identyczne, jakby fotograf nie wierzył, że widok, który uchwycił, jest w ogóle możliwy i że to wszystko wydarzyło się naprawdę. Dokumentalna epopeja miasta zgładzonego jest nadzwyczaj dokładna. Zielonacki szedł ulicami Poznania i fotografował nie tylko całe ulice, ale kamienice i ich najbardziej zniszczone fragmenty, wnętrza kościołów pozbawionych dachów, pomniki, krzyże i figury. Część prezentowanych niżej zdjęć jest znana i była wielokrotnie publikowana, jednak dopiero pokazane w jednym miejscu w tak dużej liczbie pozwalają wyobrazić sobie ogrom zniszczeń, który dotknął miasto w wyniku działań prowadzonych w czasie II wojny światowej. Uświadamiają także, jak gigantyczną pracę wykonano, by przywrócić Poznaniowi wielkomiejski wygląd, a zabytki uratować przed całkowitym unicestwieniem. Ten proces znakomicie można prześledzić, porównując ruiny np. pałacu Górków z jego obecnym wyglądem.
Danuta Bartkowiak
