Józef Łukaszewicz w wydanym w 1838 roku Obrazie historyczno-statystycznym miasta Poznania w dawniejszych czasach zanotował: „Mieszkania całego duchowieństwa katedralnego stały, podobnie jak dziś, naokół kościoła katedralnego […]. Na początku atoli 16. wieku kapituła, chcąc majątek kościoła i swój przeciw najazdom zabezpieczyć, postanowiła w r. 1505 otoczyć murem wszystkie mieszkania duchowieństwa katedralnego”. Ponad sto lat później, w 1959 roku, podobną informację, dodatkowo wskazując inicjatora całego przedsięwzięcia, podał ks. Józef Nowacki w monumentalnym dziele Kościół katedralny w Poznaniu: „Dla zabezpieczenia katedry i jej okolicy od napaści grasujących wówczas band rozbójników zapoczątkował biskup [Lubrański] w r. 1504 budowę muru obronnego”.
Jednym z budynków, które znalazły się wewnątrz owych obwarowań, była kanonia przy obecnej ul. Ostrów Tumski 11. Do dzisiaj stoi oparta o mur obronny po zachodniej stronie wyspy. W wydanym w 1983 roku Katalogu zabytków sztuki znajduje się informacja, że kanonia została „zbudowana zapewne w. XVI”, a jej „elewacja zachodnia [jest] wsparta na murze obronnym z początku w. XVI”. Podobnie datuje budynek Tomasz Ratajczak w Atlasie architektury z 2008 roku: „Podpiwniczony w części południowej, wzniesiony w XVI w.”. Tymczasem badania archeologiczne prowadzone w 2006 roku pod kierownictwem prof. Hanny Kóčki-Krenz w budynku Akademii Lubrańskiego na Ostrowie Tumskim odsłoniły pozostałości murów, które zostały częściowo rozebrane około 1518 roku z chwilą rozpoczęcia budowy gmachu. „Rodzi się więc pytanie – konstatowała wówczas Kóčka-Krenz – czy rzeczywiście Jan Lubrański był inicjatorem budowy murów obronnych otaczających posiadłości biskupstwa poznańskiego na Ostrowie Tumskim? Charakter i przebieg odsłoniętych ich fragmentów wskazuje, że inwestycja ta została zapoczątkowana znacznie wcześniej”. Jej wątpliwości potwierdziły badania architektonicznekanoniiprzeprowadzone przez Jerzego Borwińskiego w 2014 roku. Zaprzeczyły jednocześnie wcześniejszym przekazom historycznym.
Jednym z najważniejszych odkryć dokonanych w 2014 roku jest fakt, że pierwsza gotycka kanonia była o jedną trzecią krótsza niż obecna. Budowla miała niewątpliwie pionowe szczyty zakończone trójkątnie lub schodkowo. Odkrywki wykonane w murach obwodowych wykazały ślady dziewięciu zamurowanych okien gotyckich oraz zamurowany otwór w gotyckim murze po stronie północnej na styku z murem obronnym. Ten ostatni okazał się wyjściem z budynku na pomost muru obronnego, a jego asymetryczna forma nie była w gotyku zjawiskiem odosobnionym. Ustalono, że największa rozbudowa kanonii miała miejsce w XVIII stuleciu – dostawiono wówczas północną część budynku. Świadczą o tym: szew w murach parteru, wątki ceglane, datowanie dendrochronologiczne i stropy nad parterem. W datowaniu gotyckiej kanonii, poza wieloma innymi odkryciami, kapitalne znaczenie miało kompleksowe rozpoznanie więźby dachowej. Stwierdzono, że na budynku stoją dwa niezależne ustroje konstrukcyjne. Świadczą o tym numery znaków ciesielskich wykonane w innych systemach w części południowej i północnej oraz brak dwóch skrajnych wiązarów szczytowych. Obie konstrukcje należą do typu więźb stolcowych o stolcach leżących. Więźby takie były popularne na terenie Polski w XVII i XVIII wieku, ale Friedrich Ostendorf uważał, że typ ten wykształcił się na terenie środkowych Niemiec już około 1400 roku. Konstrukcje na kanonii rozdzielone są ścianką działową z przewodami kominowymi. Więźba południowa ma obecnie 15 wiązarów (pierwotnie było ich 16), a więźba północna – sześć (pierwotnie siedem). Belki wiązarowe w południowej więźbie są profilowane, co oznacza, że stanowiły one jednocześnie eksponowany strop nad całym piętrem budynku. Więźba północna nie ma takich belek, lecz belki o przekroju prostokątnym. Przeprowadzona przez prof. Marka Krąpca laboratoryjna analiza dendrochronologiczna pobranych próbek drewna potwierdziła, że drewno użyte w więźbie południowej (gotyckiej) pochodzi z drzew sosny ściętych w 1476 roku, natomiast w więźbie północnej z drzew tego samego gatunku ściętych w latach 1749 i 1750. W świetle tych faktów, próbując datować budowę kanonii, jak we wszystkich dotychczasowych opracowaniach, na XVI wiek, trzeba zmierzyć się z wyjątkowo długim okresem sezonowania drewna. Tymczasem specjaliści są zgodni, że „w czasach średniowiecznych i wcześniejszych drewno na wiązania dachowe było używane od razu, albo prawie od razu po wyrębie” (Andrzej Zielski), ponieważ „w osłoniętych dachem dobrze przewietrzanych konstrukcjach drewno po wbudowaniu miało od razu doskonałe warunki do schnięcia” (Aleksander Konieczny). W przypadku kanonii wykluczyć należy wtórne użycie drewna do budowy więźby, jej oględziny nie wykazały bowiem jakichkolwiek śladów po poprzednich łączeniach elementów.
Przeprowadzone badania kanonii i wnioski z nich płynące upoważniają do przesunięcia daty jej budowy na koniec lat 70. XV wieku. To odkrycie niewątpliwie przełomowe, a jego doniosłość polega na tym, że rzutuje ono na szeroki kontekst historycznej zabudowy Ostrowa Tumskiego w Poznaniu. Od tej chwili wszystkie następne badania tego terenu będą musiały uwzględnić ten fakt. Wielce prawdopodobne jest zatem, że bp Jan Lubrański, który objął biskupstwo poznańskie w 1499 roku, nie zapoczątkował budowy murów na Ostrowie Tumskim, lecz jedynie kontynuował prace swoich poprzedników. Zapewne ich budowę rozpoczął bp poznański Andrzej z Bnina znany z wielu inicjatyw budowlanych. W tej sytuacji utrwalone tradycją pojęcie murów Lubrańskiego w świetle najnowszych badań stało się jeśli nie zdezaktualizowane, to przynajmniej mocno przesadzone.
Jerzy Borwiński
